Auteur: Frank de Klerk

Vlaardingen ligt op korte afstand van het Westland maar is toch heel anders. De stad onderscheidt zich door een rijke geschiedenis, die teruggaat tot de vroege Middeleeuwen. Het oudst bekende leven van Vlaardingen dateert van 2900 v. chr. Dan is het een hele tijd stil totdat in 726 een kerkje in Vlaardingen wordt overgedragen aan de heilige Willibrord.

Tijdens een rondwandeling door het centrum van Vlaardingen gaven stadsgids Aad van der Horst en zijn collega’s de leden van het Genootschap Oud Westland op locatie uitleg over de plaatselijke historie. In het gebied tussen de Grote Kerk en de Maas had in 1018 de slag bij Vlaardingen plaats. Dirk III ging tol innen van passerende schepen en dat was tegen het zere been van de kooplieden, die steun vonden bij de Duitse keizer. Tijdens de strafexpeditie sloegen de troepen van de keizer in paniek op de vlucht en werden afgeslacht of verdronken in de talloze slootjes in het moerasachtige gebied ten zuiden van de Grote Kerk.

In de Middeleeuwen werd Vlaardingen een welvarende stad maar nieuwe rampen kondigden zich aan. ,,In 1574 namen de geuzen de stad in’’, vertelde gids Van der Horst. ,,Bij komst van de Spanjaarden vluchtten zij naar Vijfsluizen bij Schiedam. Toen de Spanjaarden weer vertrokken, grepen de geuzen de kans om de stad plat te branden. Pas in 1650 werd er een nieuwe stadhuis gebouwd met gebruik van resten van het oude afgebrande stadhuis. Het gebouw diende tevens als rechtbank en gevangenis. Er was ook een martelkamer. Op het dak prijkt de Vlaardingse vlag in de kleuren rood, geel, blauw.’’

De Geuzen

Tegenover het stadhuis ligt het geuzenmonument. ,,Verzetsgroep De Geuzen was een van de eerste verzetsgroepen in Nederland’’, weet de stadsgids. ,,Zij noemden zich aanvankelijk een wandelvereniging omdat de wandelsport in Nederland door de bezetter werd toegestaan. De groep werd echter al eind 1940 verraden waarna 18 leiders werden opgepakt. Zij kregen de doodsstraf. Omdat drie van hen minderjarig waren, werden zij echter niet geëxecuteerd. In hun plaats werden drie organisatoren van de Februaristaking in maart 1941 samen de geuzen op de Waalsdorpervlakte gefusilleerd. Een pad in de vorm van 18 zwarte strepen in de vorm van een doodskist loopt van het stadhuis naar het monument. Twee benen voor het beeld staan symbool voor het afgebroken leven van de verzetsstrijders.’’

Begraafplaats

Aan de andere zijde van de 51 meter hoge toren, bevindt zich een begraafplaats uit de periode 1000/1050. Een DNA-test van de botten toonde een match met een tandarts uit Rotterdam. ,,De belangrijkste mensen werden in de kerk begraven, anderen daarbuiten waarbij de minst belangrijke het verst van de kerk’’, vertelt de stadsgids. Een tegel in een nieuwbouwpand wijst op de aanwezigheid van de oude begraafplaats. Aan de kerkring bevinden zich verder de voormalige destilleerderij van H. van Toor Jz. en de winkel en kantoren van deze zaak. In de gevel een glas in loodraam met flessen advocaat en het jaartal 1883.

Derrie

De plaatsnaam Vlaardingen is afgeleid van het woord Vleer dat moeras betekent. De straatnamen zoals Deyer, in modern Nederlands derrie, verwijzen naar die natte bodem. Uniek in Vlaardingen is de Oude Lijnbaan. In Vlaardingen was de touwslagerij een bloeiende bedrijfstak vanwege de grote behoefte van de scheepvaart aan touw.  Tussen 1611 en 1968 werd er in Vlaardingen touw geslagen. De lijnbaan ligt in het gebied ten zuiden van de kerk waar de slag bij Vlaardingen plaats vond. De touwslagerij met kantoorgebouw is aangewezen als rijksmonument.

 

Fenacolius is een bekende predikant uit Maassluis maar zijn naam doet in het Westland weinig belletjes rinkelen. Historicus Adri van Vliet spijkerde de kennis over deze workaholic en predikant bij tijdens een lezing voor het Genootschap Oud Westland op woensdag 17 april in de Ontmoetingskerk Naaldwijk.

Eigenlijk heette Fenacolius gewoon Jan Vennecool maar tijdens zijn studie theologie in Leiden verlatijnste hij zijn naam zoals in die tijd aan de universiteit gebruikelijk was. Vennecool werd in 1577 in Zevenhuizen geboren als zoon van een schoolmeester. Na zijn schooltijd ging hij naar de Latijnse school in Delft en daarna op 18-jarige leeftijd naar Leiden om daar verder te studeren. Kennelijk was de nood aan predikanten groot want de gemeente ’t Woudt deed al na zeer korte tijd een beroep op de als vlijtig bekend staande student.

Fenacolius ging niet in op het aanbod omdat hij nog te jong was. Twee jaar later nam hij echter een functie aan als conrector in Delft. Hij studeerde versneld af. In 1601 kwam er een nieuw beroep uit ’t Woudt en dit maal startte Fenacolius met veel energie zijn werkzaamheden. Naast preekvoorbereiding hield de jonge predikant zich bezig met dopen, het sluiten van huwelijken en veel tuchtzaken. Aan het eerste avondmaal onder Fenacolius namen vijftien gemeenteleden deel. De kerkelijke tucht was streng. Fenacolius ging overal langs om te kijken of er redenen waren om niet deel te nemen.

‘t Woudt

In zijn Woudtse tijd trouwde Fenacolius met een drie jaar jongere brouwersdochter uit Delft. Na zeven jaar in ’t Woudt verhuisde de dan 30-jarige predikant naar Maassluis. Zes jaar later kreeg hij een huis aan het Zuidvliet, waar zijn meeste kinderen werden geboren. Ook in Maassluis pakte Fenacolius de zaken energiek aan. Hij structureerde de vergaderingen van de kerkenraad en joeg de loslopende honden uit de kerk weg. Hij regelde dat niet de ambachtsheer Jacob van Egmond maar de kerkelijke gemeente de leden van de kerkenraad benoemde.

Fenacolius was ook de drijvende kracht achter de afscheiding van Maassluis van Maasland. In 1614 werd de acte van separatie getekend door raadspensionaris Johan van Oldebarnevelt. Maassluis kreeg de mogelijkheid te groeien als vissersplaats. Door al zijn maatschappelijke activiteiten is het de vraag hoe vaak Fenancolius thuis was bij zijn gezin. De predikant was ook nog lid van de classis Delft en een nog hogere kerkelijke vergadering in Zuid-Holland. ,,Hij was hooguit drie maanden thuis en de rest altijd op reis’’, luidde de conclusie van Adri van Vliet.

Uurwerk

Het kerkgebouw in Maassluis werd te klein voor de groeiende gemeente. Voor het in die tijd gigantische bedrag van fl. 1364,- werden twee galerijen aangelegd. Tijdens een dienst brak echter een balk met dodelijk gevolg. Het kerkgebouw is uiteindelijk in de jaren zeventig van de vorige eeuw afgebroken. De gemeente Maassluis heeft toen het uurwerk voor een bedrag van fl. 7000,- kunnen veilig stellen. Het bevindt zich nu het stadhuis van Maassluis. Na het ongeval werd besloten tot de bouw van een nieuwe grotere kerk op het schanseiland.

De kosten van de nieuwbouw bedroegen fl. 7000,- Omgerekend naar nu is dat € 950.000,-. Bij de Amsterdamse stadsarchitect Hendrick de Keyser werden bouwtekeningen besteld. Stadsbouwmeester Maarten Gillisz. van de Pijpen zorgde voor de uitvoering en Fenacolius bemoeide zich met elk detail. Op 16 oktober 1639 werd de kerk in gebruik genomen. De vrouw van Fenacolius maakte dit niet meer mee. Zij was kort tevoren overleden. Dat verhinderde de predikant niet om zelf de preek over psalm 122 uit spreken.

Dood vrouw

Ondanks het verlies van zijn vrouw bleef Fenacolius onvermoeibaar. Hij zorgde voor de oprichting van een College van de kleine visserij, een verzekering voor de nabestaanden van vissers, die niet meer terugkeerden van zee. Ook was de dominee wetenschappelijk actief. Hij verzorgde een vertaling van de civitate dei van Augustinus, die tot in de twintigste eeuw is geschreven. Daarnaast vertaalde de predikant het werk van de Griekse geschiedschrijver Polybius en schreef hij een Romeinse geschiedenis.

In de godsdiensttwisten  tijdens het twaalfjarig bestand probeerden Fenacolius en de kerkenraad de remonstrantse theoloog Arminius op een zijspoor te krijgen. De Maaslandse predikant Van Vliet sympathiseerde op zijn beurt weer met deze Arminius en beschuldigt Fenacolius. Deze zoekt steun bij andere orthodoxe predikanten met als resultaat dat de preekbevoegdheid van Van Vliet werd ingetrokken. Het theologisch conflict wordt uiteindelijk beslecht op de synode van Dordrecht. Remonstrantse predikanten krijgen de keuze tussen vertrek uit de republiek of het inleveren van hun preekbevoegdheid. ,,Fenacolius was een mannetjesputter op veel terreinen’’, concludeerde Adri van Vliet ,,Hij heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de Hervormde Kerk in Maassluis.’’

 

Jacques van Marken is in Delft vooral bekend als oprichter van de Nederlandsche Gist en Spiritusfabriek. Hij liet voor zijn arbeiders een tuinwijk bouwen nabij zijn fabriek en noemde deze naar zijn vrouw Agneta. Auteur Jan van der Mast hield voor de leden van het Genootschap Oud Westland een goed bezochte lezing over het echtpaar Jacques en Agneta.
Jan der Mast weet van de hoed en de rand. Hij schreef vijf jaar geleden het boek “Jacques van Marken, een biografie over de eerste sociale ondernemer van Nederland”. Voor dit boek deed hij uitgebreid onderzoek in de archieven. Enkele jaren daarvoor schreef hij de historisch roman “Agneta’, die inmiddels zes herdrukken heeft beleefd en waar 10.000 exemplaren van zijn verkocht.
Van Marken kwam uit een deftige patriciërsfamilie. Zijn vader was predikant en het gezin groeide op aan de Keizersgracht in Amsterdam. Na het gymnasium ging Jacques van Marken een ingenieursopleiding volgen en studeerde in 1867 af aan de polytechnische hogeschool in Delft als eerste in de nieuwe richting technologie.

Liefdesgedichten

Na zijn afstuderen ging hij naar Wenen om zich te verdiepen in de gistproductie. In startte hij een gistfabriek aan de noordkant van Delft, tien jaar later gevolgd door een oliefabriek. Vlak na zijn studie was hij getrouwd met Agneta Matthes. Hij had Agneta al tijdens zijn studie leren kennen en bestookte haar met liefdesgedichten. ,,Zij zijn geschreven in de gezwollen zelfbewuste taal van een corpsstudent’’ zei Van der Mast, die er enkele voordroeg.
,,Het echtpaar Jacques en Agneta heeft Delft wakker gekust’’, zei Van der Mast. Beiden waren sociale ondernemers en troffen veel voorzieningen voor het personeel. Hun bedrijf had als eerste in Nederland een pensioenvoorziening waarvoor 10% op het loon werd ingehouden zodat de werknemers met 60 jaar konden stoppen met werken. ,,Ik wil geen oude paarden zonder hooi op stal zetten’’, liet Van Marken weten.

Dubbelleven

Van der Marken had een grote interesse in moderne technieken zoals de telefoon waarvan hij er tien stuks kocht. Hij was de derde persoon in Nederland met een auto en de eerste, die zelf een filmpje opnam. Privé leidde Van Marken een dubbelleven. Omdat hij veel van huis weg was, bleef voor zijn vrouw vijftien jaar lang verborgen dat hij in Rotterdam een minnares met meerdere kinderen onderhield. Het was na een miskraam van Agneta al snel duidelijk dat het huwelijk kinderloos zou blijven.
Van Marken kreeg drie kinderen bij zijn minnares Marie Eringaard. Toen Van Marken werd gekweld door zenuwpijnen, onderging hij een behandeling in Duitsland en was hij niet in staat haar de toelage te bezorgen. Marie schreef een brief met de vraag waar het geld bleef. Deze brief werd door Agneta geopend waardoor zij achter het geheim van haar man kwam. Zij zocht Marie op en maakte afspraken met haar. Als Marie in 1889 op 35 jarige leeftijd overlijdt, regelt zij dat de drie kinderen in hun huis Rust Roest in Delft komen wonen. Zij was als een moeder voor de kinderen Anna, Jaap en Ada, die zeer op haar gesteld waren.

Agnetapark

Zichtbare herinnering aan Jacques en Agneta is de tuinwijk Agnetapark, die in 1884 gereed kwam. Van Marken kocht een stuk grond aan de overkant van het spoor en liet de huizen bouwen in een park, ontworpen door de bekende architect Zocher in Engelse landschapsstijl. ,,De huizen in het park zijn van het type boerderij en in vier eenheden verdeeld’’, zei van der Mast. ,,Het was een klein dorpje waar 450 mensen woonden. De huur bedroeg fl. 1,20 per week.’’
Jacques en Agneta gingen zelf ook in het park wonen hetgeen tot enige onrust bij de werknemers leidde. Van Marken stelde hen echter gerust: ik kom hier wonen als vriend. Toch kreeg de fabrikant trekken van een monarch. Op 30 juli 1904 vierde hij zijn 59ste verjaardag als een koningsdag. 11.000 bezoekers brachten hem ’s morgens een aubade en de dag werd ’s avonds om 22.00 uur afgesloten met vuurwerk. Ruim een jaar later stierf Van Marken op zestig jarige leeftijd.

Westlander veel ouder dan gedacht

Lang dachten veel Westlanders dat de Westlandse schuit zijn oorsprong vond in de opkomst van de kassencultuur begin vorige eeuw. De Westlander is echter veel ouder. In een gloedvol en rijk geïllustreerd betoog voor 110 geïnteresseerde leden van het Genootschap Oud-Westland wist streekhistoricus Aad van Zeijl uit Wateringen deze opvatting te weerleggen. Hij hield op 10 oktober een lezing in de Kastanjehof in Kwintsheul.

Op basis van onder meer oude scheepsmodellen en bestekboeken van scheepswerven is Van Zeijl tot de conclusie gekomen dat de oervorm van de Westlandse schuit veel ouder is. De Westlander is begin 1700 ontworpen door Leendert Hoogendam, eigenaar van een scheepswerf te Maassluis.

De eerste is gemaakt in opdracht van Jacob Willemsen en was net breed genoeg om door de sluizen te kunnen. De lading bleef droog door de luiken. Dit schip, gerelateerd aan de trekschuit, was uitstekend geschikt om vrachten fruit en groenten vanuit het Westland via binnenlandse vaarten naar Delft, Leiden, ‘s-Gravenhage en Rotterdam te vervoeren.

Luxe schuit

In feite is er sprake van twee typen schuiten. Aan de ene kant heb je de Westlander. Deze wordt gezien als een luxe schuit met een laadvermogen vanaf 13 ton. Aan de andere kant heb je de Westlandse praam. Deze wordt beschouwd als een werkschuit met een laadvermogen tot maximaal 13 ton.

Door de Industriële Revolutie van eind 19^e eeuw verdrievoudigde de bevolking in de steden in Holland en nam de vraag naar voedsel enorm toe. Er waren meer transportmiddelen nodig en er was sprake van grote toename van het aantal scheepswerven. De Industriële Revolutie zorgde er ook voor dat binnen 40 jaar het hout van de  Westlandse schuit vervangen werd door staal. De vaartuigen werden voorzien van motoren.

In de loop van de 20^e eeuw werd steeds duidelijker dat transport via de weg steeds meer de boventoon kreeg. De vrachtwagen was sneller en had meer laadvermogen. Eind jaren 50 kwam er een einde aan transsport via water en verdween de Westlandse schuit uit het beeld. Bijna alle schuiten zijn gesloopt. Gelukkig wordt steeds meer het belang van deze boottype ingezien. Op dit moment staan twee Westlandse pramen op de lijst van varend erfgoed.