Categorie: Algemeen nieuws

De tachtig jaar oorlog tegen Spanje is een van de meest bestudeerde periodes uit de Nederlandse geschiedenis. De Nijmeegse historicus en auteur Arnout van Cruyningen hield voor het Genootschap Oud-Westland een lezing over deze ook voor het Westland turbulente tijd. Ruim 70 leden van het GOW volgden de lezing via een zoomverbinding. ,,De titel van de lezing klinkt traditioneel en dat past wel bij mij’’, hield Van Cruyningen zijn gehoor voor. Hij maakte zijn belofte waar.

Meteen al in het begin van de oorlog tussen 1569 en 1574 lag het Westland in de vuurlinie. Onze streek werd geteisterd door soldaten in dienst van de landsheer en de watergeuzen. ,,Die deden dingen, die Willem van Oranje nadrukkelijk had verboden’’, zei Van Cruyningen.  Het Huis van Oranje kreeg tijdens de oorlog delen van het Westland in bezit en liet niets na om zijn vorstelijke status te benadrukken. De opstand was echt een complete oorlog maar begon als een defensieve reactie van traditionele edelen tegen het centralistische hof. Later kreeg de strijd meer het karakter van een godsdienstoorlog of meer precies een burgeroorlog tussen de voor- en tegenstanders van de Spaanse koning Philips II.

Soms corrigeerde Van Cruyningen de beeldvorming. Zo zou Philips II nooit zijn ingehuld als Heer der Nederlanden, een niet bestaande titel. In elk van de 17 afzonderlijke Nederlandse gewesten werd afzonderlijk trouw gezworen aan de Spaanse koning. Het boterde al snel niet tussen de vorst en de Nederlandse gewesten. Toen de edelen in 1559 vroegen om terugtrekking van de aanwezige Spaanse troepen, werd Granvelle tot aartsbisschop van Mechelen benoemd. Deze wekte veel weerstand bij adel en landvoogdes en werkte het Calvinisme op deze wijze in de hand maar ook het merendeel van de toen nog katholieken in de Nederlanden sprak zich tegen hem uit. De situatie escaleerde toen Philips II er bij de landvoogdes op aandrong om de ketterij met kracht te bestrijden. De edelen vroegen een jaar later in een smeekschrift om godsdienstvrijheid en de landvoogdes beloofde gematigdheid.

Hagenpreken

Intussen groeide de aanhang van het Calvinisme. In het Westland werden in Monster, Poeldijk, ’s-Gravenzande en Naaldwijk hagenpreken gehouden en een begin gemaakt met de vorming van een calvinistische gemeente. In Vlaanderen begon de beeldenstorm, die daar een spontaan karakter had. In de noordelijke Nederlanden was deze meer beheerst. In De Lier was het pastoor Arend Vos, die zelf een heiligenbeeld in brand stak. Willem van Oranje stond een religievrede voor maar Philips II koos voor streng optreden hoewel de landvoogdes dit overbodig vond. De orde was immers al hersteld en pastoor Arend Vos gearresteerd.

De komst van de hertog van Alva zette het conflict op scherp. Hij liet in Brussel de graven van Egmond en Hoorne executeren en gijzelde de oudste zoon van Willem van Oranje, Flilips Willem door hem naar Spanje te sturen. In het Westland werd ook een onderzoek ingesteld en Cors Steffenszoon uit Naaldwijk geëxecuteerd. Na de slag bij Heiligerlee en een mislukte inval in Brabant werden in Maasland en ’s-Gravenzande Spaanse soldaten gelegerd. De verovering van Den Briel in 1572 blies de opstand, die al aan het uitdoven was nieuw leven in. Den Briel werd een uitvalsbasis en de geuzen slaagden erin om in steden in Holland en Zeeland aan de macht te komen. De geuzen trokken door het Westland en na 1572 trokken de Spanjaarden zich steeds meer terug naar het zuiden. De geuzen kregen vrij spel en de pastoor van Monster werd in Den Briel vermoord als een van de maartelaren van Gorcum.

Frivool onderhoud

In 1575 was het vertrek van de Spanjaarden definitief.  De lezing gaat verder met een aantal bekende jaartalen uit de Nederlandse geschiedenis: de pacificatie van Gent in 1576, de Unie van Utrecht in 1579 en de moord op Willem van Oranje in 1584. Een jaar later wordt Maurits tot stadhouder benoemd door de Staten van Holland en Zeeland. Het militaire talent Maurits verjoeg de Spanjaarden uit Twente en de Achterhoek. Tijdens het twaalfjarig bestand tussen 1609 en 1621 brak een theologisch en kerkelijk geschil uit waarin ook de dominee van Monster stelling nam. Deze ondertekende eerst de vrijzinnige opvatting van de remonstranten maar na de synode de orthodoxe Dortse leerregels. Niettemin kon hij 1620 het veld ruimen na een ‘frivool onderhoud’ met de vrouw van de schout, die dit gesprek naar buiten bracht. De dominee verhuisde naar zijn nieuwe standplaats Wassenaar.     

Na de dood van Maurits in 1625 werd zijn halfbroer Frederik Hendrik de nieuwe stadhouder. Hij was gehuwd met Amalia van Solms en het huwelijk werd gezegend met negen kinderen waarvan er vijf de volwassen leeftijd bereikten. De dochters werden uitgehuwelijkt aan Duitse vorsten en zoon Willem II trouwde met de Engelse kroonprinses Mary. Hij streefde naar grandeur en liet het lustslot te Honselersdijk en in Rijswijk Huize Nieuburch bouwen. ,,De zilvervloot van Piet Hein heeft zeker geholpen om de bouw te maken’’, antwoordde van Cruyningen op een vraag. Het einde van de langdurige oorlog kwam naderbij. In 1648 werd in Munster een vrede gesloten, die een einde maakte aan alle vijandelijkheden. De vrede werd gevierd met vuurwerk. Alleen Zeeland wilde doorvechten ‘zolang niet alle Nederlanden waren bevrijd van het juk van de paus van Rome’.

In de Middeleeuwen was de gemiddelde leeftijd de helft lager dan tegenwoordig. Het gevolg was dat van de 63 ridderlijke geslachten in onze streken er slechts 12 overleefden tot 1470. Als de zonen jong kwamen te overlijden ging de erfopvolging vaak via de vrouwelijke lijn. Professor Jaap van Duijn sprak op 10 december tijdens een webinar over een drietal erfdochters in het Westland. Via deze link is een opname van deze webinar te bekijken.

Van Duijn schetste de ontwikkeling van het Huis van Holland waarvan de graven het vierhonderd jaar van 889 tot 1299 hebben volgehouden. Daarna volgende de huizen van Henegouwen, Beieren, Bourgondië en Habsburg.  Het Westland had zijn eigen adel. Van Duijn besprak een drietal edelen: Unarch van Nadelwich, Johan van Polanen en Wilhelmina van Naaldwijk.

Over Unarch van Nadelwich weten wij weinig behalve dat hij heer is geweest in het gebied van Naaldwijk, waarvan de plaatsnaam al in 1156 bekend was. Ook het ontstaan van de plaatsnaam is in nevelen gehuld. Wel weten wij dat Unarch een zoon en een of twee dochters had. Een van deze dochters trouwde met Dirk I van Voorne. Het huis van Voorne was verwant aan de graven van Holland, waarschijnlijk via een bastaardzoon van een van de graven.

Van Polanen. Een tweede erfdochter was Johanna van Polanen uit Monster. De Van Polanens waren verwant aan de Van Duivenvoordes en eveneens een zijtak van de Van Wassenaars. Het familiewapen Van Polanen is gelijk aan dat van Monster en Voorschoten. Jan I van Polanen (1285-1342) was een halfbroer van Willem van Duivenvoorde. Zijn zoon Jan II (1325-1378) vestigde zich in Brabant en ligt begraven in de Grote Kerk in Breda. Zijn kleindochter Johanna trouwde in 1403 met Engelbrecht van Nassau Dillenburg. Door dit huwelijk komen de titels van heer van Breda, Polanen en Naaldwijk in het huis van Oranje.

De derde erfdochter is Wilhelmina van Naaldwijk. De dochter uit haar huwelijk met Jan III van Montfort zorgde voor een huwelijksband met de Arenbergs. Het is Karel Arenberg die het slot Honselersdijk met alle toebehoren in 1612 verkocht aan stadhouder Frederik Hendrik. De prijs bedroeg 360.000 gulden, een kapitaal voor die tijd. Het Westland kleurde steeds meer Oranje. In 1638 verkochten de Staten van Holland ’s-Gravenzande en Zandambacht voor 27.843 gulden aan de prins.

De lezing van Professor Peter Romijn over ‘burgemeester in oorlogstijd’ zou afgelopen april de viering van 75-jarig jubileum van de bevrijding luister bij zetten. Door de corona-maatregelen van de regering werd de lezing echter twee keer verzet. Uiteindelijk sprak Romijn op 8 december 2020 via een webinar de leden van Oud-Westland en andere geïnteresseerden toe.

,,De burgemeester is in normale tijden een schakel tussen het lokaal en nationaal bestuur’’, zei Romijn. ,,In bezettingstijd werd hij nog meer een schakel. Omdat de gemeenteraad door de bezetter was afgeschaft, werd de burgemeester een bedrijfsleider. Het bestuur veranderde in een dwangorganisatie, waarbij de burgemeester de taak kreeg van uitvoerder van maatregelen van de bezetter en tegelijk belangbehartiger van de burgerij. Dat bracht de burgemeester in een moeilijke positie.’’

Romijn onderscheidde drie fases: aanvankelijk was er een beleid van geleidelijke aanpassing, dat in augustus 1941 veranderde in nazificatie. Vanaf voorjaar 1944 tot de bevrijding had er een verregaande militarisering van het bestuur plaats. Vanuit de rijksoverheid pleitte de hoogste ambtenaar van het ministerie van binnenlandse zaken, Karel Frederiks ervoor dat burgemeesters zoveel mogelijk aanbleven omdat vervanging door een NSB’er erger zou zijn. Toen een burgemeester Frederiks benaderde en hem vroeg hoe te handelen inzake de Jodenvervolging, luidde het antwoord: ‘daar is helaas niets aan te doen’.

Tussentijds was er ruimte om vragen te stellen zoals: zijn er burgemeesters opgestapt? Het antwoord van Romijn luidde dat een derde van alle burgemeesters is vervangen door een NSB’er. Doorgaans gingen de grotere plaatsen naar NSB’ers of werd een burgemeester vervangen die aversie opwekte bij de Duitsers. Een voorbeeld van collectief opstappen zijn de 35 Limburgse burgemeesters, die in 1941 stopten omdat de NSB’-commissaris van de Koningin De Marchant et d’Asembourg medewerking aan de nazificatie van hen eiste.  De katholieke kerk zorgde voor een sociaal vangnet voor deze burgemeesters, die brodeloos waren geworden.

Romijn benadrukte dat de meeste uiteenlopende types NSB-burgemeester werden. Enkele categorieën waren echter oververtegenwoordigd: bestuurders afkomstig uit de agrarische sector, oud indiëgangers, vertrouwd met conservatieve, autoritaire en racistische opvattingen en ambitieuze personen. ,,Zij dachten hun functie te legitimeren met goede bedoelingen en beriepen zich op het christelijk geloof’’, zei Romijn. ,,Het zat hen dwars dat de kerken het nationaal socialisme afwezen. Zij kregen van de bezetter weinig ruimte voor goed bestuur.’’

Na de oorlog volgden de zuivering en strafvervolging door de Bijzondere rechtspleging. Uitgangspunt was de vervanging van ‘foute’ burgemeesters door patriottische mensen. Topambtenaar Frederiks kreeg ongevraagd eervol ontslag. ,,Veel burgemeesters zijn aan de kant gezet’’, zei Romijn. ,,Later werd de benadering milder en stond de vraag centraal: is deze burgemeester competent om een rol te spelen in de wederopbouw?’’.

Veel burgemeester gebruikten hun keuze voor ‘het geringste kwaad’ als verontschuldiging.  Zij hadden gehandeld om erger te voorkomen en konden daarmee ver komen. Oud-burgemeester Schokking van ‘s-Gravenzande was in Hazerwoude betrokken bij de arrestatie van een Joods gezin maar kon na de oorlog toch burgemeester van Den Haag worden. ,,Pas toen er veel later onrust in de pers ontstond, moest Schokking zijn functie opgeven.’’

Burgemeesters hebben verschillend gereageerd op dilemma’s waarmee zij werden geconfronteerd. Romijn gaf vier voorbeelden van burgemeesters van antirevolutionaire huize. Burgemeester Bouma van Emmen stapte in 1941 over naar de NSB, Burgemeester Colijn van Alphen aan den Rijn, een broer van de minister-president was slap en toegeeflijk. Burgemeester Boot van Terborg en Wisch in de Achterhoek deed zijn best om van zijn functie gebruik te maken om mensen te helpen en burgemeester Bruins Slot van het Groningse Adorp maakte een eigen afweging. ,,Hij nam vanaf het begin een principieel standpunt in en schreef zijn ontslagbrief.  Topambtenaar Frederiks legde deze echter in een bureaulade. Bruins Slot is vervolgens ondergedoken en leider van de verzetskrant Trouw geworden.’’